In een tijd van satellietfoto’s en GPS is het moeilijk voor te stellen hoe revolutionair de eerste wereldkaart moet zijn geweest: niet eerder was er een geografisch overzicht geweest van de totale oppervlakte van de aardbol. Allereerst moest even worden vastgesteld dat de aarde niet plat was. En toen kwam het vraagstuk van wat dan de juiste weergave van de aardbol op een platte kaart is. Ieder die wel eens een voetbal in cadeaupapier heeft moeten pakken, begrijpt de ingewikkeldheid van dit vraagstuk. Het past nooit, je houdt altijd stukjes over en het patroon van het papier raakt akelig vervormd.
Het was Gerardus Mercator die in 1569 de standaard zette voor de verdere ontwikkeling van dé wereldkaart zoals we die tot op de dag van vandaag gebruiken. Mercator plaatste een cilinder rondom een globe, waardoor hij de meridianen loodrecht op de breedtecirkels kon uitzetten. Deze uitvinding heet de Mercator-projectie. Het fysieke model van dit wiskundig probleem werd onlangs nagebouwd in het Scheepvaartmuseum te Amsterdam.
Op basis van het systeem van Mercator maakten 17e-eeuwse cartografen zoals Abraham Ortelius, Joan Blaeu en Jodocus Hondius de eerste wereldkaarten. Deze waren samengesteld met behulp van verschillende bronnen zoals handelsroutes, kaarten uit de klassieke oudheid en locale jagers- en visserskaarten van over de hele wereld. Weliswaar niet zonder onjuistheden, maar toch een onvoorstelbare opening in het denken van de 17e-eeuwer: voor het eerst was zijn geografisch besef gerelateerd aan een overzicht.
Toch bestaat over de juistheid van de Mercatorprojectie tot op de dag van vandaag discussie; het pakpapier kan immers op verschillende manieren rond de voetbal gevouwen worden. De projectie is ideaal voor de scheepvaart, maar toont grote vervormingen hoe verder je van de evenaar komt. Groenland wordt bijvoorbeeld bijna 17 (!) keer groter weergegeven dan de reële oppervlakte van het land bedraagt. En waarom is noord eigenlijk boven, ligt Europa in het midden en de ‘knip’ in de Indische Oceaan? Het zonnestelsel kent toch geen absolute oriëntatie?!
In 1943 presenteerde uitvinder-architect Buckminster Fuller zijn Dymaxionmap, een op driehoeken gebaseerd vouwblad dat de oplossing bood voor dit soort vraagstukken. Met deze kaart kan de aardbol worden gevouwen tot een icosaëder: een regelmatig twintigvlak. Deze kaart kent een stuk minder vervormingen dan de Mercatorkaart. De continenten liggen niet gescheiden door oceanen maar aan elkaar geschakeld doordat de Noordpool in het ‘midden’ ligt. Uniek aan deze kaart is dat hij geen boven-en onderkant heeft, want de driehoeken kunnen op verschillende manieren ten opzichte van elkaar worden uitgevouwen. Een kaart met een politieke boodschap: er is niet één wereldkaart en we zijn allemaal met elkaar verbonden.
Ook zeer politiek geladen is de oppervlaktegetrouwe Gall-Peterskaart. De vervormingen van de Mercatorprojectie zijn hierin gecorrigeerd, waardoor we Afrika bijvoorbeeld ineens in z’n ware grootte zien: veel groter dan we ooit dachten. Om deze reden verkozen sommige basisscholen in Engeland en de VS de kaart als onderwijsmateriaal: de westerse wereld beslaat maar een klein deel van de werkelijke aardoppervlak, is de boodschap. Maar ook de Gall-Peterskaart kent z’n nadelen. De totale oppervlaktes van de landen kloppen weliswaar, maar de absolute afmetingen zijn juist ernstig verstoord. Afrika lijkt hier twee keer zo lang als breed, terwijl in werkelijkheid deze afstanden ongeveer even lang zijn. Misschien wel geschikt voor het politiek besef van Engelse kindertjes, maar niet zo handig voor de zeevaart.
Wie een bol op een vlak projecteert blijft nou eenmaal problemen houden. Iedere weergave is gebaseerd op keuzes; een waardevrije afbeelding van het aardoppervlak bestaat niet.
beeld: Installatie in het Scheepvaartmuseum Amsterdam
Wees de eerste om reactie te geven