Daar, hoog in de lucht, was vroeger de wc. Nu ruisen er wat populieren en vliegt er een verdwaalde vogel rond. Op de dertiende verdieping van het Bouwkundegebouw in Delft ontstond tien jaar geleden een vernietigende brand door een koffiezetapparaat. Op diezelfde dertiende verdieping bevond zich een jaar daarvoor nog een afstudeeratelier waar veel koffie werd geschonken.
De plek van ons atelier bestaat niet meer en iedere ruimtelijke oriëntatie is verdwenen. Onderscheid tussen de twaalfde, tiende of dertiende verdieping is verdampt; het is allemaal lucht, beetje hoger of lager. En toch zie ik het allemaal nog precies voor me: de gangen, de tafels, de wc.
Verdwenen plekken zijn in onze ruimtelijke voorstelling vaak even aanwezig als de plekken die nog wel bestaan. In ons brein lopen vage, abstracte ruimtelijke associaties en hele concrete herinneringen aan een kamer of een specifiek materiaal door elkaar. Maar hoe werkt het ruimtelijk geheugen?
In de jaren zestig is daar veel onderzoek naar gedaan, onder anderen door stedenbouwkundige Kevin Lynch aan MIT. Lynch liet proefpersonen uit het hoofd een plattegrond van de stad Boston tekenen. Deze kaarten noemde hij ‘mental maps’, sindsdien een veelgebruikt begrip in de stedenbouw. Op mental maps zien we hoe gebruikers van een stad zich oriënteren en welke plekken voor hen werkelijk belangrijk zijn. Dat blijkt behoorlijk te kunnen afwijken van de formele, ruimtelijke analyses van een ontwerper.
Een van de interessante observaties van Lynch was het onvermogen van de meeste deelnemers om de vijfhoekige Boston Common te reproduceren; bijna iedereen tekende dit park als een vierkant of driehoek. Kennelijk behoort een vijfhoekige ruimte niet thuis in de bibliotheek van ons ruimtelijk voorstellingsvermogen.
Het spel van bestaande plekken, herinnerde plekken en de interpretatie van plekken is het domein van de hedendaagse Russische kunstenaar Alexander Brodsky. Zijn gigantische klei-maquettes van fictieve steden zien er realistisch genoeg uit om ook echt te kunnen bestaan, maar ze bestaan niet. Terwijl schaalmodellen normaal gesproken bedoeld zijn om een betere voorstelling te krijgen van de realiteit, creëert Brodsky precies het omgekeerde: een concrete materialisering van de ruimtelijke beelden in ons geheugen.
Onlangs bouwde Alexander Brodsky samen met studenten van de Amsterdamse Academie van Bouwkunst weer zo’n fictieve stad van klei. Welke stad? Geen stad. Iedere stad. Een stad opgebouwd uit individuele herinneringen. De studenten kleiden gezamenlijk een paar duizend gebouwen op basis van hun herinneringen, zonder daarbij beeldmateriaal te mogen opzoeken. Eenmaal gedroogd werden de losse gebouwen samengebracht op een kolossale onderplaat van tachtig vierkante meter op de binnenplaats van de Academie.
Deze Clay City kende dus geen vooraf ontworpen stedenbouwkundige ordening. Desondanks ziet het resultaat eruit als een stad die we allemaal kennen: de gebouwen werden geplaatst langs een archetypische kronkel in een rivier, met bijbehorend eilanden (Île St Louis, Noordereiland), grote klassieke bruggen en een paar landmarks. Het is prachtig: een stad die je bekend voorkomt maar niet bestaat. Precies de net-niet realiteit van dromen, herinneringen, fantasieën.
Maar hiermee was Brodsky’s project nog niet voltooid. De betoverende vervolmaking van Clay City was de vernietiging ervan. Niet door Brodsky of de studenten, maar door het weer. Brodsky zette de maquette van ongebakken klei bewust in de buitenlucht, waardoor het materiaal langzaam kon verweren, afbrokkelen, oplossen. Een paar weken Hollandse winter brachten de fictieve stad terug tot een ruïne van zand en stof.
Herinneringen aan bestaande gebouwen, gedroomde gebouwen en gefantaseerde gebouwen… even werden ze concrete materie in de maquette van Clay City. Maar met het langzaam wegspoelen van de klei verdwenen alle herinneringen weer in de niet-tastbare ruimtelijke beeldbank in ons hoofd.
En de maquette erbij. Clay City, wat een schitterend meesterwerk.
We are such stuff…
