Lush… met mate

Wie ooit in de Baarsjes heeft gewoond, blijft altijd een beetje verslaafd aan die expressionistische baksteenarchitectuur van de late Amsterdamse School. Die architectuur is natuurlijk op veel meer plekken in de stad te zien. Maar in de Baarsjes heeft het de juiste dosering.

Terwijl Berlages Plan Zuid wereldberoemd werd, bleef Plan West relatief onbekend. Onterecht. Plan West vormt inderdaad niet een iconische nieuwe structuur zoals Plan Zuid met z’n driehoekige vorm, maar volgt braaf het slootjespatroon van de oorspronkelijke buurgemeente Sloten. Het is wat lager, niet de 5 lagen met kap van Zuid, maar gemiddeld 4. Het is, heel klassiek, bedacht vanuit een plein: het Mercatorplein met z’n herkenbare torens vormt het centrum van de wijk. Vanuit daar verbinden lange assen het plan met de rest van de stad. In de tussengelegen straten liggen allerlei kleinere pleintjes, onopvallend, losjes, nauwelijks herkenbaar op de schaal van de hele stad. Het plan schreeuwt niet, maar het weeft de stad aan elkaar. Dit is een stuk stedenbouw waarmee je als beginnend ontwerper waarschijnlijk geen prijsvraag wint. Daarvoor is het te bescheiden. Berlage, Van der Mey, Staal, Roodenburgh en consorten waren dan ook bepaald geen onbekenden toen Plan West in 1922 werd gepresenteerd.

Hoe ontstond zo’n plan in die tijd? Bedacht het stadsbestuur gewoon dat die weilanden een woonwijk moest worden? Welnee, public-private-partnership bestond 100 jaar geleden ook al. Het was bouwondernemer Heere van der Schaar die initiatief nam om de nieuwe wijk van 6000 (!) woningen te realiseren. Van der Schaar had eerder al met Plan Zuid 2000 woningen ontwikkeld en de gemeente ging akkoord met de annexatie van gemeente Sloten, onder voorwaarde dat de beroemde Berlage wederom hoofdarchitect van het project zou worden. Vanuit de gemeente werden een sterk team aangesteld om de uitbreiding één stedenbouwkundig geheel te laten vormen. Hoofdontwerper van Publieke Werken Hulshoff en de architecten Gratama en Versteeg vormden het driemanschap dat we nu een ‘supervisoren-team’ of ‘kwaliteitscommissie’ zouden noemen; alle drie leerlingen van Berlage. Deze commissie had niet een toetsende functie, zoals de Welstandscommissies van nu, maar een ontwerpende, sturende rol. Zo werd Plan West ontworpen vanuit een samenhangend ensemble van straatwanden, pleinen en hoogteaccenten. Standaardplattegronden en een standaardpalenplan voor de hele wijk vergrootten het tempo van de hele operatie tot in een monsterprestatie. De 6000 woningen waren in 4 jaar tijd gebouwd.

Strenge architectonische regels waarmee een volledig stedenbouwkundig ensemble wordt vormgegeven zie je tegenwoordig niet veel in stadsontwikkeling. Beeldkwaliteitsplannen doen in algemene zin uitspraken over kleur- of materiaalgebruik, alleen komt dat meestal niet tot uiting in het ensemble maar in het individuele pand, waarbij liefst iedere daklijn net 50cm verschilt van de buurman. De bedoeling hiervan is natuurlijk om de eindeloos doorgestempelde tunnelbekistingen te voorkomen, maar het is de vraag of je daarmee de beoogde visuele rijkdom creëert.

We zien aan de Baarsjes, net als aan andere wijken van de Amsterdamse School, dat een ontwerpbenadering vanuit het silhouet van de straatwand helemaal niet hoeft te leiden tot eentonige horizontaliteit. De visuele rijkdom bevindt zich enerzijds op niveau van het ensemble: zoals langgerekte erkers langs een deel van de straat, en anderzijds op een detailniveau: brievenbussen, deurknoppen, wulps uitstekende erkers, veranderende metselverbanden. Maar juist de dak- en rooilijnen liggen vast en er is geen enkele uitdrukking van de individuele woning: je zou kunnen stellen dat er stedenbouwkundig tamelijk weinig gebeurt. Terwijl we weten dat zich achter de gevels exact dezelfde woningplattegronden bevinden, wacht iedere 10 meter wel een nieuwe verwondering op straat. Het veranderend beeld is geen uitdrukking van programmatische verschillen, maar compositorisch samengesteld, als pictoreske ervaring van de wandelaar op straat. In de tussenruimte bevindt zich de visuele/ruimtelijke kick van de weelderigheid.

In Plan Zuid kan zelfs een getrainde architect nog altijd verdwalen: driehoekvormige stratenplannen zijn verwarrend. Net als een vijfhoekig park, zoals Kevin Lynch beschreef in zijn studie naar Boston in Image of the City. De Boston Common was voor veel tekenaars van zijn mental maps  een enorme hersenkraker: dat het een vijfhoekige vorm had, daar waren weinig mensen zich van bewust. De lol van de Baarsjes is juist de combinatie van die weelderige architectuur met relaxte stedenbouw. Iedere tweede straat een klein pleintje, accentuering van hoeken en vooral heldere oriëntatie op de grote assen. De weldaad wordt zo precies geen overdaad.