Het eerste wat opvalt is het kleurgebruik. Als je de hoek om gaat richting Rue Le Corbusier openbaart zich plots een verrassend kleurenspectrum. Nee, geen helderwit en ook niet de primaire kleuren van de Stijl, maar een zachte polychromie: mintgroen, terrarood, lichtblauw.
Het tweede wat opvalt is de verscheidenheid aan tussenruimtes: terrassen, tuinen, veranda’s, loggia’s. Losjes en vrij georganiseerde ruimtes die ieder gebouw een eigen ontspannen karakter geven.
Het derde wat opvalt is de dichtheid: de gebouwen zijn laag, staan op ruime afstand van elkaar. Ze vormen drie straatjes die langs keurige rooilijnen de grens aangeven tussen privé en openbaar.
Is dit nou modernistische stedenbouw? Jazeker, we zijn in Cité Frugès in Pessac, een slaperig voorstadje van Bordeaux; het eerste meervoudige woningbouwproject dat Le Corbusier realiseerde. Vijftig woningen verdeeld over zo’n twintig gebouwen, in sneltreintempo ontworpen en gerealiseerd tussen 1924 en 1926. Voor plaatsing in zijn oeuvre: Pessac is uit dezelfde periode als Villa la Roche; vijf jaar voor de Villa Savoye, twintig jaar voor de eerste Unité d’Habitation, dertig jaar voor de kapel van Ronchamp. Dit is le Corbusier als dertiger, de enorm productieve architect, schilder, schrijver en oprichter van tijdschriften en kunstenaarsclubs als CIAM.
Pessac was de opdracht waar iedereen van droomt: suikerfabrikant Henri Frugès gaf alle vertrouwen aan de ‘onbekende architect’ om een wijk te realiseren volgens zijn ideeën over moderne architectuur zoals geformuleerd in zijn zojuist verschenen boek Vers une architecture (1923).
Welke ideeën? Waar ging het plan over volgens de ontwerper? Cité Frugès was bedoeld om met minimale kosten arbeiderswoningen te realiseren voor de fabriek van de opdrachtgever. Le Corbusier, bezeten van standaardisatie en herhaling van componenten, ontwierp alle huizen uit identieke units van 5×5 en 2,5×2,5 meter. De gebouwen bestaan uit dezelfde blokken cellenbeton, dezelfde balken, ramen, keukens en trappen.
Dat klinkt als een fantasieloze ingenieursexercitie, maar standaardisatie was slechts een middel om te komen tot een betoverend resultaat. In Cité Frugès staan zes volledig verschillende woningtypes, waaronder de rug-aan-rugwoning, patiowoning, twee-onder-een-boog en de zig-zag.
De interieurs ontwierp le Corbusier met een haast romantische aandacht voor archetypische huiselijke elementen: de open haard als room divider, de brievenbus geïntegreerd in het tuinmuurtje, de trap als sculpturaal element in de ruimte, de douchemuur als ronding in plaats van scherpe hoek. Komt dit ontwerp uit het hoofd van dezelfde man die het centrum van Parijs wilde platgooien, die de Ville Radieuse bedacht en CIAM oprichtte; de man die tegenwoordig vaak geassocieerd wordt met alles wat fout was aan 20e-eeuwse stedenbouw? Als er iets de menselijke maat volgt, is het wel Cité Frugès.
Was hij tevreden? Wel met zichzelf, niet met de situatie. Le Corbusier vond dat zijn woningen te dicht op elkaar belandden als gevolg van het grondeigendom, een situatie waar hij een ‘ondraaglijke droefheid’ van uit vond gaan. Hierdoor zag hij zich genoodzaakt met kleurgebruik diepte te geven aan de straat, het landschap, de perspectieven. ‘Het resultaat is een uitgemaakte zaak’.
Wel ontevreden waren de bewoners. Als de woningen al gekocht werden, begonnen eigenaars overal hun eigen toevoegingen aan de gebouwen te maken. Patio’s werden dichtgezet, terrassen afgeschermd, ramen verkleind. Voor liefhebbers van kritiek op modernistische architectuur was dit natuurlijk hét argument dat je mensen niet moet opsluiten in machines à habiter. Inderdaad kun je in algemene zin stellen dat woningen die niet zo rigide zijn, waar je nog eens een wandje kunt verplaatsen en je je de ruimte kunt toe-eigenen meer kwaliteit hebben, maar niet hier. Pessac is een kunstwerk met zo’n rijkdom aan ruimtelijke elementen en zo’n fijnzinnige uitwerking dat het niets te maken heeft met zielloos dichtgetimmerde standaard woningbouw.
Bijna 100 jaar na de bouw staat een deel van het wijkje er totaal vervallen bij, ondanks de Unesco status en ondanks die ene gerestaureerde museumwoning die dagelijks stromen toeristen trekt. Onbegrijpelijk.
Ziet iemand misschien iets in een kluswoning van le Corbusier?!
