Een aantal jaar geleden schreef ik in volle overtuiging een column waar ik graag eens op terug wil komen. Dat wil zeggen, het onderwerp heeft misschien niet aan relevantie ingeboet, maar behoeft enige nuancering. Maatschappelijk engagement in architectuur is belangrijk – stelde ik in Engagement? uit 2021 – maar staat het ontwerp vaak in de weg. Want ‘wanneer architectuur voornamelijk bestaat uit het afvinken van sociale doelstellingen, hebben we straks geen architectuur meer’. Leuke zin hoor, en op bepaalde manier waar, maar tegelijkertijd onwaar en zelfs een beetje riskant. De valse tegenstelling die erin besloten ligt, namelijk die tussen maatschappelijk engagement enerzijds en interessante architectuur anderzijds, heeft bij nader inzien een verkeerde suggestie gewekt.
Toentertijd werkte ik bij een grote overheidsorganisatie en ik ervoer dagelijks hoe engagement met de publieke opgave en de inrichting van de leefomgeving resulteerden in formele tienpuntenplannen en checklists waar vinkjes bij gezet moesten worden. Jazeker, dat is op een bepaalde manier nuttig, maar tegelijkertijd werd het afvinken van lijstjes steeds vaker een doel op zich dat niet noodzakelijkerwijs leidde tot interessante, vernieuwende of zelfs mooie architectuur. Al dat maatschappelijk engagement leidde tot een gebouwde omgeving die weliswaar voldeed aan de eisen van een heleboel vakgebieden, maar over het algemeen saai en uniform werd. Weg met te veel engagement dan maar – dacht ik toen – en leve de artistieke vrijheid.
Nu – een paar jaar verder – ben ik geneigd het tegendeel als oorzaak aan te wijzen: te weinig engagement leidt tot saaie gebouwen. Meer maatschappelijke betrokkenheid, dieper engagement met de opgave, leidt juist tot betere architectuur, interessantere steden, gezondere toekomsten. Maar dan wel het juiste engagement. Want lijstjes en regels zijn niet voldoende vertaling van de maatschappelijke noden van deze tijd. Onze vele beleidsnotities, regels en normen wekken – hoe goedbedoeld ook – de schijn van het bewaken van de publieke zaak, maar beperken regelmatig juist veranderingen aan de fundamenten van het systeem, nieuwe denkrichtingen of revolutionaire ontwikkelmodellen. Ons beleid bewaakt de ondergrens, maar biedt nauwelijks vergezichten. Want de opgave is overal altijd anders en verandert continu, dus het beleid loopt per definitie achter. Het is daarom aan de vakgemeenschap om zich méér te engageren, want met beleid alleen komen we er niet.
Maar daar moeten we wel iets voor doen. Meer engagement vraagt om een mate van collectieve positie-inname die we de afgelopen jaren te weinig hebben gezien. Architecten en stedenbouwkundigen die zich publiekelijk uitspreken over ruimtelijke (en sociale) onderwerpen, in plaats van af te wachten welke opdracht op hun bord belandt. Onafhankelijke posities innemen als ruimtelijk denkers en ontwerpende experts. De werkelijke noodzaak van het engagement in architectuur ligt immers in het slim nadenken over complexe vraagstukken en die te vatten in ontwerpen die niemand had verwacht of plekken die ons voor altijd bijblijven. Daarvoor moeten zorgen dat we eerder aan tafel komen te zitten en meeschrijven aan de opgaven.
Gelukkig is wat ik om me heen zie gebeuren hoopgevend. Steeds meer en steeds luider klinken geluiden uit de architectuur die werkelijk maatschappelijke veranderingen willen doorvoeren via het ontwerpvak en onze positie daarin willen versterken. Het onlangs opgerichte Platform Woonopgave agendeert de noodzaak van een systeemverandering op het gebied van woonbeleid, waarmee het ontwerp van woningen veel interessanter wordt en de beschikking over woonruimte rechtvaardiger. Op veel plekken werken ontwerpers en overheden aan het koppelen van budgetten van het sociale en het ruimtelijk domein, zodat de het ontwerp van de openbare ruimte kan aanzetten tot ontmoeten en het tegengaan van grote maatschappelijke ziektes als eenzaamheid en obesitas. En tot slot maakt collega-columnist Jan Peter Wingender zich in zijn columns op Architectenweb hard voor het serieus nemen van de cao voor architecten (door onszelf!), waarmee de positie van ontwerpers aan iedere onderhandelingstafel veel steviger kan worden.
Dat vraagt juist om meer engagement, niet minder. En om uitgesproken stellingname over de toekomst van ons vak en de toekomst van de samenleving. Om oplossingen te ontwerpen voorbij het functionele afvinken van lijstjes, en om vooruitkijken naar nieuwe toekomsten. En om daarmee inspirerende, hoopgevende een mooiere architectuur te ontwerpen. We zullen het nodig hebben de komende jaren met de huidige politieke wind.
Beeld: Presentatie Actieagenda Platform Woonopgave, juni 2024